Hunebedden in het Nederlandse landschap
We kennen allemaal de hunebedden als zelfstandige monumenten in het landschap. Een stapel stenen met veel kennis op elkaar gezet tot wat wij nu een hunebed noemen. Zo zag het er in de steentijd uiteraard niet uit. In de prehistorie werden de stenen op een doordachte manier op elkaar geplaatst, de gaten werden gevuld met kleine stenen en er werden plaggen en zand opgelegd waardoor er een heuvel werd gecreëerd. Wat je nog zag was een stenen ingang en kransstenen rondom de heuvel. Waarschijnlijk was de ingang afgesloten door een houten deurtje. Uit onderzoek in Zweden en Denemarken weten we dat het hunebed met heuvel wind- en waterdicht was. De lichamen en offers werden hierdoor lange tijd goed beschermd tegen de elementen van de natuur. De oorspronkelijke heuvels hebben wij niet meer in Nederland, alhoewel het Trapgraf van Eext (D13) nog enigszins een heuveltje heeft. In de afgelopen eeuwen zijn door onderzoekers en nieuwsgierigen de heuvels van de Nederlandse grafheuvels weggegraven. Dat gebeurde omdat men dacht dat het opgewaaid zand was dat niet bij het hunebed hoorde. Nu weten we wel beter. Heel veel gegevens zijn daardoor helaas verloren gegaan.
Een hunebed is meer dan een graf
Er wordt altijd gezegd dat een hunebed een graf is. Dat wordt al snel uitgelegd als een graf zoals wij dat heden ten dage kennen. Iemand wordt er in begraven, af en toe komt er iemand langs om te herdenken en leggen bloemen neer. We moeten echter op een geheel andere manier denken. Een hunebed is gebouwd om de voorouders te eren. Er werd gedacht dat als mensen eenmaal dood zijn ze altijd bij je blijven, niet fysiek maar in de geestenwereld. Er werd waarschijnlijk gedacht dat ze konden helpen bij een goede oogst, een gezond leven en het krijgen van gezonde kinderen. Er was dus een sterke relatie met de voorouders, ook al waren ze overleden. Een afscheid van iemand was dus niet een eenmalige gebeurtenis. Er werd via allerlei rituelen blijvend contact gezocht met voorouders. Dat betekent dat meerdere malen per jaar diverse rituelen plaatsvonden. We weten uiteraard niet precies wat voor rituelen dat waren maar er moet gedacht worden aan rituelen zoals we dat tegenwoordig ook nog zien bij bepaalde volkeren in de wereld. Er kan een vorm van sjamanisme zijn geweest waarbij de sjamaan door middel van hallucinerende middelen in contact kon komen met de voorouders. Ongetwijfeld gingen deze rituele bijeenkomsten gepaard met het eten van voedsel, gebruik van hallucinerende middelen, rook en ook alcohol. We weten door wetenschappelijk onderzoek dat er al ver voor de tijd van de hunebedbouwers bier werd gemaakt in Anatolië in Turkije (het oorsprongsgebied van de hunebedbouwers) op plekken als Gobekli Tepe maar ook in Israël zijn restanten van bier gevonden. Dat is dan geen helder bier zoals wij dat kennen maar een troebele substantie met alcohol. Graan werd dus niet alleen gebruikt voor vast voedsel maar ook voor bier. In Nederland zijn daar nog geen bewijzen voor gevonden maar we mogen veronderstellen dat ze de techniek van het maken van bier wel eigen hadden gemaakt.
Een ritueel landschap
Uit Deens onderzoek is naar voren gekomen dat er rondom een hunebed allerlei andere bouwwerken hebben gestaan, variërend van houten gebouwen (‘dodenhuizen’) tot losstaande stenen, stenen platforms en palenrijen. Ook werden mensen individueel in graven rondom het hunebed begraven. Dat betekent dat het hunebed wellicht het middelpunt van het terrein was maar dat er omheen allerlei bouwsels stonden. We weten intussen uit onderzoek bij de hunebedden in Valthe (D36 en D37) dat ook daar palenrijen bij het hunebed aanwezig waren. We kunnen dus stellen dat de plek waar een hunebed staat moet worden gezien als een ritueel landschap met allerlei bouwsels waar van alles plaatsvond. We zullen nooit weten wat zich allemaal rondom een hunebed heeft afgespeeld maar we kunnen wel zeggen dat het een ontmoetingsplek is geweest waar op diverse momenten in het jaar rituelen hebben plaatsgevonden om vooral de voorouders tevreden te stellen.
Verschillende hunebedden met verschillende rituelen
Waarschijnlijk hadden verschillende hunebedden een andere betekenis. Zo zien we op diverse plekken kleine hunebedden, wellicht hebben die een lokale betekenis gehad. En wellicht hebben de paar zeer grote hunebedden zoals D27 in Borger en D53 en D54 bij Havelte een meer regionale functie gehad waar mensen uit een brede omgeving samenkwamen voor grootse rituelen. Dit is nog speculeren maar alleen door onderzoek komen we erachter of het ook zo is.
Meer onderzoek nodig
We hebben in Drenthe door toeval ontdekt dat er bij de hunebedden van Valthe diverse structuren hebben gestaan. Van andere locaties weten we het niet. Hopelijk wordt dit door toekomstig veldonderzoek duidelijker. Mocht dat het geval zijn dan moeten we ook eens goed gaan nadenken of de kleine stukjes beschermde grond rondom het hunebed wel voldoende zijn. Misschien moeten we de terreinen wel groter gaan maken.
Tekst
Harrie Wolters – Directeur Hunebedcentrum
Prof. Dr. Daan Raemaekers – Hoogleraar Archeologie van Noordwest-Europa; directeur van het Groninger Instituut voor Archeologie
Dit artikel is eerder verschenen in het kwartaalblad (nummer 4 2021) van de Stichting het Drentse Landschap